ความสุข

ถ้าจะถามว่า จริงๆแล้ว คนเราต้องการอะไรในชีวิต เชื่อว่าคำตอบสุดท้ายคงจะเป็นตอบว่า “ความสุข” ต่อให้คำตอบที่ออกมาคำแรกหลายๆแบบก็ตามว่าต้องการบ้าน ต้องการรถ ต้องการครอบครัวที่อบอุ่น ต้องการทรัพย์สินเงินทองที่มากมาย แต่สุดท้ายแล้วความต้องการสิ่งเหล่านี้ล้วนแล้วแต่เพื่อความสุขทั้งสิ้น

แล้วคนเรานั้นหาความสุขได้อย่างไรบ้าง มีคนบอกแบบเล่นๆว่า ถ้าต้องการมีความสุขสักหนึ่งชั่วโมงก็ให้หลับสักงีบ(ในที่ทำงานก็ได้) จะหาความสุขสักหนึ่งวันก็ให้ไปปิคนิค(หรือไม่มาทำงาน 1 วัน) จะหาความสุขสักหนึ่งสัปดาห์ก็ให้ลาพักร้อน ถ้าจะหาความสุขสักหนึ่งเดือนก็ให้แต่งงาน (พ้นช่วงฮันนีมูนไปแล้วก็คงเหมือนเดิม) แต่ถ้าอยากจะมีความสุขตลอดชีวิตก็ให้รักงานที่ทำ หรือทำงานที่รัก

ตัวอย่างนี้ก็คือจะสุขมากสุขน้อยก็แล้วแต่เราจะเลือก แต่ก็เรียกได้ว่ามีความสุข  สิ่งนี้เป็นเพียงเรื่องที่คิดไปเองหรือเปล่า คำตอบก็คือ ความรู้สึกเป็นสุข แม้ว่าจะเป็นเรื่องของจิตใจแต่ก็อยู่ภายใต้กลไกของสมอง

ฉันไม่ได้เป็นนักวิทยาศาสตร์หรือเป็นแพทย์ผู้เชี่ยวชาญเรื่องสมอง แต่พอดีไปได้ฟังคุณหมอท่านหนึ่งเป็นทั้งจิตแพทย์และนักจิตวิทยาที่ได้เล่าเรื่องการทำงานของสมองให้ฟังชนิดที่เข้าใจง่ายอย่างที่ไม่พบบ่อยในหมอทั่วไปจนต้องเอามาเล่าสู่กันฟังและอยากให้คิดกันต่อ นอกจากนี้คุณหมอยังได้โยงให้เห็นถึงประเด็นที่ว่า ทำไมบางคนเลือกที่จะหาความสุขด้วยการใช้ยาเสพติด การใช้สารเสพติดแล้วมีความสุขจริงหรือ รวมไปถึงสาเหตุของการติดยาเสพติด อันเกิดจากการทำงานของสมองและผลกระทบของยาเสพติดที่เกิดจากสมอง

เรื่องยาเสพติดเป็นปัญหาของมนุษย์ทั้งในเรื่อง กาย จิต และสังคม สาเหตุของการติดยานั้นเกิดจากประเด็นหลักๆ คือ สังคมเปิดโอกาสเสี่ยง และเมื่อลองเสี่ยงใช้แล้วเกิดวงจรการให้รางวัลหรือ ความสุขทางเคมี ซึ่งเป็นเรื่องกลไกทางสมอง

ในสมองซึ่งเป็นศูนย์บัญชาการใหญ่ของร่างกายนั้นมีทั้งส่วนที่รับข้อมูลเข้ามาและสั่งงานออกไปยังอวัยวะส่วนต่างๆของร่างกาย รวมทั้งมีส่วนที่ควบคุมอารมณ์ ความรู้สึก ความจำ ความคิดสร้างสรรค์ต่างๆ คือเป็นส่วนที่ควบคุมนิสัยใจคอและพฤติกรรมของมนุษย์เรานั่นเอง การที่อวัยวะส่วนต่างๆ ทำงานได้อย่างสมดุลย์นั้นแต่ละส่วนของสมองต้องมีการประสานงานกันอย่างดี ภายในสมองนั้นมีวงจรหลายๆวงจรที่ต้องเชื่อมต่อกันเช่นเดียวกันกับในระบบคอมพิวเตอร์

ในเรื่องของความสุขนั้น ในสมองของเรานั้นมีวงจรสมองที่เกี่ยวกับความสุขใจเรียกว่า วงจรสมองของการได้รับรางวัล หรือ ระบบลิมบิค ( Limbic reward system) ซึ่งยาเสพติดก็เข้าเกี่ยวข้องกับสมองตรงนี้ ถ้ากระตุ้นบริเวณระบบวงจรสมองตรงนี้จะทำให้ได้รับความสุข ความพึงพอใจการกระตุ้น
วงจรลิมบิคนี้จะทำให้ หลั่งสารสื่อประสาท โดพามีน (Dopamine)  ซึ่งโดพามีนนี้เป็นตัวสื่อให้เกิดความสุข  สารเสพติดทุกชนิดที่เข้าไปในร่างกายก็ได้เข้าไปกระตุ้นจุดนี้ และเมื่อกระตุ้นระบบลิมบิคแล้วเกิดความสุข ความพึงพอใจ ทำให้อยากเกิดความพอใจมากขึ้นไปอีก

ตามปกติแล้วการได้ทำกิจกรรมต่างๆที่ชอบก็ทำให้เกิดความสุขที่เป็นปกติ แต่กรณีการใช้ยาเสพติดประสารกระตุ้นประสาทอย่างเช่น ยาบ้า ในระยะสั้นก็จะกระตุ้นสาร Dopamine ในสมองทำให้เพลิดเพลินใจและมีความสุข แต่เมื่อยาหมดฤทธิ์ก็เข้าสู่ภาวะปกติ แต่ถ้าใช้ต่อไปนานๆก็จะมีผลที่ร้ายแรงต่อระบบสมอง เช่น เซลล์ประสาทที่เป็นส่วนของความจำได้ถูกทำลายลงทำให้เกิดสมองเสื่อม  สมองตายจากการขาดเลือด เป็นโรคลมชัก เป็นโรคพาคินสัน และในที่สุดสมองผู้ที่ใช้ยาเสพติดเป็นเวลานานๆก็จะไม่ทำหน้าที่ในเรื่องของความทรงจำ การเรียนรู้ การตัดสินใจ และเกิดการเคลื่อนไหวที่ผิดปกติ และที่สำคัญสมองนั้นตายแล้วตายเลยไม่มีการสร้างใหม่อีก เหลืออยู่เท่าไรก็ใช้ได้เท่านั้น

นี่เป็นเพียงตัวอย่างของว่าพิษภัยของสารเสพติดที่เข้าไปมีผลต่อร่างกายหรือสมองของมนุษย์ ยังไม่รวมผลข้างเคียงที่ว่าใช้สารเสพติดแล้วเกิดผลเสียหายอย่างไรต่อคนรอบข้างซึ่งในการรณรงค์หรือประชาสัมพันธ์ต่อต้านยาเสพติดเรามักจะได้ยินกันแค่นี้ “ ยาเสพติด เป็นภัยต่อชีวิตเป็นพิษต่อสังคม” หรือ “ กลับตัวกลับใจสังคมให้อภัย” แปลว่าคนที่ใช้สารเสพติดเป็นคนไม่ดีของสังคม ซึ่งเป็นวิธีคิดที่ส่งผลต่อการแก้ปัญหายาเสพติดที่ไม่ค่อยได้ผล

การมีความรู้เรื่องสรีระวิทยาและการศึกษาทางวิทยาศาสตร์พื้นฐานของสมองนั้นจะทำให้เข้าใจวงจรการทำงานของระบบประสาทและเข้าใจว่าสารเสพติดแต่ละชนิดเข้าไปมีผลต่อเซลล์ระบบใดของประสาท ส่วนใด อย่างไร อันจะเป็นประโยชน์ในการรักษา ทั้งในแง่ของยาและพฤติกรรมบำบัดที่เหมาะสมกับคนไข้ที่ติดยา

พบว่ามีศูนย์บำบัดหรือคลีนิครักษาผู้ป่วยยาเสพติดหลายๆแห่งถึงกับท้อใจแล้วพาลไปถึงขั้นกล่าวหาว่า คนใช้ยาเสพติดที่ไปเลิกยาแล้วเลิกไม่ได้ว่าเป็น พวกไม่รักดี เป็นพวกเลวโดยสันดาน มารักษากี่ครั้งก็เลิกไม่ได้ โดยที่ไม่ได้หาสาเหตุที่แท้จริงว่าเลิกไม่ได้เพราะอะไร

แน่นอนว่าปัจจัยเสี่ยงที่จะทำให้คนไปใช้ยาเสพติดนั้น เริ่มจากการที่มีปัญหาหลายๆอย่าง เช่น ครอบครัวแตกแยก ขาดความอบอุ่น ขาดการศึกษา สังคมอ่อนแอ และอื่นๆ ซึ่งปัจจัยใจเสี่ยงเหล่านี้ทำให้คนใช้ยาแต่การที่คนต้องกลับไปใช้ยาซ้ำนั้นเพราะเกิดความติดใจในฤทธิ์ยา ซึ่งยาแต่ละตัวให้ผลที่ต่างกัน โดยยานั้นเข้าไปปรับเปลี่ยนอารมณ์ ความรู้สึกต่างๆให้เกิดความพึงพอใจโดยออกฤทธิ์ที่เซลล์ในระบบต่างๆของสมอง ดังที่ได้กล่าว

ดังนั้น หากคนยังหาทางที่เป็นความสุขให้กับตัวเอง แต่เมื่อไม่เห็นทางจึงหาความสุขทางลัดคือ ยาเสพติดนั่นเอง

มีตัวอย่าง ผู้ป่วยติดสุราอย่างรุนแรงถึงขั้นไม่สามารถทำงานได้ มาหาให้หมอ(ท่านเดิมนี่แหละ)รักษา  แต่ว่าแม้หมอพยายามหรือจะขอร้องอย่างไรก็ตาม เขาก็บอกว่าจะอย่างไรก็คงไม่ได้ เพราะเป็นความสุขเดียวที่เขามีอยู่ จากการพูดคุยทำให้คุณหมอพบว่า เขาเป็นคนที่ไม่สนใจอ่านหนังสือ ไม่เที่ยวกลางคืน ไม่สนใจผู้หญิง ไม่เล่นกีฬา ไม่ฟังเพลง ไม่ร้องเพลง ไม่มีกิจกรรมพักผ่อนหย่อนใจใดๆเลย สุดท้ายก็เหลือเพียงเหล้าเป็นสิ่งเดียวที่เขาบอกว่าเป็นสุขสุดท้ายของชีวิต

ยาเสพติดนั้นเป็นทั้งปัญหากาย จิต และสังคม การที่คนจะเลิกยาเสพติดได้หรือไม่นั้นเหตุผลอยู่หลายประการ ทั้งเรื่องของกรรมพันธ์ การเลี้ยงดูที่ไม่ก่อให้เกิดพัฒนาการทางความคิด และอิทธิพลของสิ่งแวดล้อม การดูแลทางสังคมที่จะมีผลต่อจิตใจและจะแก้ปัญหาผู้ใช้ยาเสพติดนั้นต้องแก้ด้วยความรักและความจริงใจ

“ความรักและความจริงใจของคนสำคัญในชีวิตอย่างต่อเนื่องมีส่วนสำคัญที่จะทำให้คนติดยาเลิกยาได้” คุณหมอท่านว่าอย่านั้น

ดังนั้น หากรู้และเข้าใจอย่างถึงแท้ถึงองค์ประกอบสำคัญของเหตุและผลของการใช้ยาเสพติดเช่นนี้แล้ว เชื่อว่า นโยบายเกี่ยวกับแก้ปัญหายาเสพติดและการบำบัดผู้ติดยาน่าจะมีแนวทางที่เหมาะสมขึ้น การลงโทษอาจไม่ใช่คำตอบ รวมทั้งตัวผู้ใช้ยาเอง หากเข้าใจเสียก่อนว่า ความสุขเกิดจากอะไร การเสพยาแต่ครั้งนั้นอาจเกิดความสุขแต่พบว่าผลเที่เกิดขึ้นต่อไปชีวิตร้ายแรงแค่ไหน เชื่อว่าจะมีความยับยั้งชั่งใจขึ้นมาได้บ้าง แต่ปัญหาเกิดขึ้นเพราะไม่ความไม่รู้จริงนั่นเอง (รู้ว่ามีโทษแต่ไม่รู้ว่าโทษคืออะไร จึงไม่จำเป็นต้องใส่ใจ)

พระอาจารย์มิตสุโอะ คาเวสโก แห่งวัดป่าสุนันทวรารามบอกว่า เคล็ดลับของความสุขก็เพียงแต่ให้รู้เท่านั้น

“เราทุกข์เพราะเราไม่รู้ ขอเพียงเรากำหนดรู้ รู้นิ่ง รู้สงบ รู้ปล่อย รู้วาง รู้ว่าง เราจะพบแต่ สุข สุข สุข ได้ทุกสถานการณ์”
แล้วท่านทั้งหลายล่ะ ตอนนี้มีความสุขอยู่กับอะไร

                                                                                                           สุทธิดา มะลิแก้ว